\(\S1\) GIỚI HẠN CỦA DÃY SỐ

1. Giới hạn hữu hạn của dãy số

Giới hạn \(0\) của dãy số

Ta nói dãy số \((u_n)\) có giới hạn \(0\) khi \(n\) dần tới dương vô cực, nếu \(\left|u_n \right|\) nhỏ hơn một số dương bất kì cho trước, kể từ một số hạng nào đó trở đi, kí hiệu \(\lim\limits_{n\to+\infty} u_n=0\) hay \(u_n \to 0\) khi \(n\to +\infty\). Ta còn viết \(\lim u_n=0\).

Ví dụ 1. Với dãy số \(u_n=\displaystyle\frac{(-1)^n}{n}\), sử dụng định nghĩa, chứng tỏ rằng \(\lim u_n=0\).

Với số thực dương \(d\) bé tuỳ ý cho trước, lấy số tự nhiên \(N\) sao cho \(N>\displaystyle\frac{1}{d}\). Khi đó, với mọi số tự nhiên \(n\) sao cho \(n\ge N\), ta có \(\left|u_n\right|=\left|\displaystyle\frac{(-1)^n}{n}\right|=\displaystyle\frac{1}{n}\le \displaystyle\frac{1}{N}< d\).

Theo định nghĩa, \(\lim u_n=0\).

Một số giới hạn cơ bản

\(\bullet\quad\) \(\lim \displaystyle\frac{1}{n^k}=0\), với \(k\) nguyên dương bất kì.

\(\bullet\quad\) \(\lim q^n=0\), với \(q\) là số thực thoả mãn \(\left|q\right|<1\).

Ví dụ 2. Áp dụng giới hạn cơ bản, tìm \(\lim \displaystyle\frac{1}{\left(\sqrt{3}\right)^n}\).

Ta có

\(\displaystyle\frac{1}{\left(\sqrt{3}\right)^n}=\left(\displaystyle\frac{1}{\sqrt{3}}\right)^n\).

Do \(\left| \displaystyle\frac{1}{\sqrt{3}}\right|<1\) nên \(\lim \displaystyle \frac{1}{\left(\sqrt{3}\right)^n} =\lim \left(\displaystyle\frac{1}{\sqrt{3}}\right)^n=0\).

Ví dụ 3. Tìm các giới hạn sau

a. \(\lim \displaystyle\frac{1}{n^2}\).

b. \(\lim \left(-\displaystyle\frac{3}{4}\right)^n\).

a. \(\lim \displaystyle\frac{1}{n^2}=0\) do \(k=2\in \mathbb{Z^+}\).

b. \(\lim \left(-\displaystyle\frac{3}{4}\right)^n=0\) do \(|q|=\left|-\displaystyle\frac{3}{4}\right|<1\).

Giới hạn hữu hạn của dãy số

Ta nói dãy số \((u_n)\) có giới hạn hữu hạn là số \(a\) (hay \(u_n\) dần tới \(a\)) khi \(n\) dần tới dương vô cực, nếu \(\lim \left(u_n-a\right)=0\). Khi đó, ta viết \(\lim \limits_{n\to+\infty}u_n=a\) hay \(\lim u_n=a\) hay \(u_n\to a\) khi \(n\to +\infty\).

Chú ý.

Nếu \(u_n=c\) (\(c\) là hằng số) thì \(\lim u_n=\lim c=c\).

Ví dụ 1. Dùng định nghĩa, tìm giới hạn \(\lim \displaystyle\frac{3n^2+1}{n^2}\).

Đặt \(u_n=\displaystyle\frac{3n^2+1}{n^2}\). Ta có \(u_n=3+\displaystyle\frac{1}{n^2}\) hay \(u_n-3=\displaystyle\frac{1}{n^2}\).

Suy ra \(\lim \left(u_n-3\right)=\lim \displaystyle\frac{1}{n^2}=0\).

Theo định nghĩa, ta có \(\lim u_n=3\). Vậy \(\lim \displaystyle\frac{3n^2+1}{n^2}=3\).

Ví dụ 2. Tìm các giới hạn sau

a. \(\lim\left(2+\left(\displaystyle\frac{2}{3}\right)^n\right)\).

b. \(\lim \left(\displaystyle\frac{1-4n}{n}\right)\).

a. Đặt \(u_n=2+\left(\displaystyle\frac{2}{3}\right)^n\Rightarrow u_n-2=\left(\displaystyle\frac{2}{3}\right)^n\).

Suy ra \(\lim \left(u_n-2\right)=\lim \left(\displaystyle\frac{2}{3}\right)^n=0\).

Theo định nghĩa, ta có \(\lim u_n=2\).

Vậy \(\lim\left(2+\left(\displaystyle\frac{2}{3}\right)^n\right)=2\).

b. Đặt \(u_n=\displaystyle\frac{1-4n}{n}=\displaystyle\frac{1}{n}-4\Rightarrow u_n-(-4)=\displaystyle\frac{1}{n}\).

Suy ra \(\lim \left[u_n-(-4)\right]=\lim \displaystyle\frac{1}{n}=0\).

Theo định nghĩa, ta có \(\lim u_n=-4\).

Vậy \(\lim \left(\displaystyle\frac{1-4n}{n}\right)=-4\).

2. Các phép toán về giới hạn hữu hạn của dãy số

Cho \(\lim u_n=a\), \(\lim v_n=b\) và \(c\) là hằng số. Khi đó

a. \(\lim \left(u_n+v_n\right)=a+b\).

b. \(\lim \left(u_n-v_n\right)=a-b\).

c. \(\lim \left(c\cdot u_n\right)=c\cdot a\).

d. \(\lim \left(u_n\cdot v_n\right)=a\cdot b\).

e. \(\lim \displaystyle\frac{u_n}{v_n}=\displaystyle\frac{a}{b}\) (\(b\neq 0\)).

f. Nếu \(u_n\ge 0,\forall n\in \mathbb{N^*}\) thì \(a\ge 0\) và \(\lim \sqrt{u_n}=~\sqrt{a}\).

Ví dụ 1. Tìm các giới hạn sau

a. \(\lim \displaystyle\frac{3n+2}{2n-1}\).

b. \(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{9n^2+1}}{n}\).

a. Ta có

\(\displaystyle\frac{3n+2}{2n-1}=\displaystyle\frac{3+\displaystyle\frac{2}{n}}{2-\displaystyle\frac{1}{n}}\) (Chia cả tử và mẫu cho \(n\)).

Từ đó

\(\lim \displaystyle\frac{3n+2}{2n-1}=\lim \displaystyle\frac{3+2\cdot \displaystyle\frac{1}{n}}{2-\displaystyle\frac{1}{n}}\) \(=\displaystyle\frac{\lim \left(3+2\cdot \displaystyle\frac{1}{n}\right)}{\lim \left(2-\displaystyle\frac{1}{n}\right)}\) \(=\displaystyle\frac{\lim 3+2 \lim \displaystyle\frac{1}{n}}{\lim 2-\lim \displaystyle\frac{1}{n}}=\displaystyle\frac{3+2\cdot 0}{2-0}=\displaystyle\frac{3}{2}\).

b. Ta có

\(\displaystyle\frac{\sqrt{9 n^2+1}}{n}=\displaystyle\frac{\sqrt{9n^2+1}}{\sqrt{n^2}}\) \(=\sqrt{\displaystyle\frac{9 n^2+1}{n^2}}\) \(=\sqrt{9+\displaystyle\frac{1}{n^2}}\).

Từ đó

\(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{9 n^2+1}}{n}=\lim \sqrt{9+\displaystyle\frac{1}{n^2}}\) \(=\sqrt{\lim \left(9+\displaystyle\frac{1}{n^2}\right)}\) \(=\sqrt{\lim 9+\lim \displaystyle\frac{1}{n^2}}\) \(=\sqrt{9+0}=3\).

Ví dụ 2. Tìm các giới hạn sau

a. \(\lim \displaystyle\frac{2n^2+3n}{n^2+1}\).

b. \(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{4n^2+3}}{n}\).

a. Ta có

\(\displaystyle\frac{2n^2+3n}{n^2+1}=\displaystyle\frac{2+\displaystyle\frac{3}{n}}{1+\displaystyle\frac{1}{n^2}}\).

Từ đó

\(\lim \displaystyle\frac{2n^2+3n}{n^2+1}=\lim \displaystyle\frac{2+3\cdot \displaystyle\frac{1}{n}}{1+\displaystyle\frac{1}{n^2}}\) \(=\displaystyle\frac{\lim \left(2+3\cdot\displaystyle\frac{1}{n}\right)}{\lim \left(1+\displaystyle\frac{1}{n^2}\right)}\) \(=\displaystyle\frac{\lim 2+3\lim\displaystyle\frac{1}{n}}{\lim 1+\lim \displaystyle\frac{1}{n^2}}\) \(=\displaystyle\frac{2+3\cdot 0}{1+0}=2\).

b. Ta có

\(\displaystyle\frac{\sqrt{4 n^2+3}}{n}=\displaystyle\frac{\sqrt{4n^2+3}}{\sqrt{n^2}}\) \(=\sqrt{\displaystyle\frac{4 n^2+3}{n^2}}\) \(=\sqrt{4+\displaystyle\frac{3}{n^2}}\).

Từ đó

\(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{4 n^2+3}}{n}=\lim \sqrt{4+3\cdot\displaystyle\frac{1}{n^2}}\) \(=\sqrt{\lim \left(4+3\cdot \displaystyle\frac{1}{n^2}\right)}\) \(=\sqrt{\lim 4+3\cdot \lim \displaystyle\frac{1}{n^2}}=\sqrt{4+3\cdot 0}=2.\)

3. Tổng của cấp số nhân lùi vô hạn

Cấp số nhân vô hạn \(\left(u_n\right)\) có công bội \(q\) thoả mãn \(|q|<1\) được gọi là cấp số nhân lùi vô hạn.

Cấp số nhân lùi vô hạn này có tổng là

\(S=u_1+u_2+\cdots+u_n+\cdots=\displaystyle\frac{u_1}{1-q}.\)

Ví dụ 1. Tính tổng của cấp số nhân lùi vô hạn: \(1-\displaystyle\frac{1}{4}+\displaystyle\frac{1}{16}-\displaystyle\frac{1}{64}+\cdots+\left(-\displaystyle\frac{1}{4}\right)^n+\cdots\).

Tổng trên là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu \(u_1=1\) và công bội \(q=-\displaystyle\frac{1}{4}\) nên

\(1-\displaystyle\frac{1}{4}+\displaystyle\frac{1}{16}-\displaystyle\frac{1}{64}+\cdots+\left(-\displaystyle\frac{1}{4}\right)^n+\cdots\) \(=\displaystyle\frac{1}{1-\left(-\displaystyle\frac{1}{4}\right)}=\displaystyle\frac{4}{5}.\)

Ví dụ 2. Biết rằng có thể coi số thập phân vô hạn tuần hoàn \(0{,}666 \ldots\) là tổng của một cấp số nhân lùi vô hạn:

\(0{,}666 \ldots=0{,}6+0{,}06+0{,}006+\cdots=0{,}6+0{,}6 \cdot \displaystyle\frac{1}{10}+0{,}6 \cdot \displaystyle\frac{1}{10^2}+\cdots.\)

Hãy viết \(0{,}666 \ldots\) dưới dạng phân số.

Số \(0{,}666 \ldots\) là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu bằng \(0{,}6\) và công bội bằng \(\displaystyle\frac{1}{10}\).

Do đó

\(0{,}666\ldots=\displaystyle\frac{0{,}6}{1-\displaystyle\frac{1}{10}}=\displaystyle\frac{6}{9}=\displaystyle\frac{2}{3}\).

Ví dụ 3. Tính tổng của cấp số nhân lùi vô hạn: \(1+\displaystyle\frac{1}{3}+\left(\displaystyle\frac{1}{3}\right)^2+\cdots+\left(\displaystyle\frac{1}{3}\right)^n+\cdots\).

Tổng trên là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu \(u_1=1\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{3}\) nên

\(1+\displaystyle\frac{1}{3}+\left(\displaystyle\frac{1}{3}\right)^2+\cdots+\left(\displaystyle\frac{1}{3}\right)^n+\cdots\) \(=\displaystyle\frac{1}{1-\displaystyle\frac{1}{3}}= \displaystyle\frac{3}{2}.\)

Ví dụ 4. Từ tờ giấy, cắt một hình tròn bán kính \(R\) (cm) như Hình \(a\). Tiếp theo, cắt hai hình tròn bán kính \(\displaystyle\frac{R}{2}\) rồi chồng lên hình tròn đầu tiên như Hình \(b\).

Tiếp theo, cắt bốn hình tròn bán kính \(\displaystyle\frac{R}{4}\) rồi chồng lên các hình trước như Hình \(c\). Cứ thế tiếp tục mãi. Tính tổng diện tích của các hình tròn.

Diện tích của các hình tròn trong các lần cắt là

+) Lần thứ 1: \(S_1=\pi R^2\).

+) Lần thứ 2: \(S_2=2\cdot \pi \left(\displaystyle\frac{R}{2}\right)^2= \displaystyle\frac{\pi R^2}{2}\).

+) Lần thứ 3: \(S_2=4\cdot \pi \left(\displaystyle\frac{R}{4}\right)^2= \displaystyle\frac{\pi R^2}{2^2}\).

+) ...

+) Lần thứ \(n\): \(S_n= \displaystyle\frac{\pi R^2}{2^{n-1}}\).

Do đó diện tích các hình tròn lập thành một cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu \(S_1=\pi R^2\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{2}\) nên tổng diện tích các hình tròn là

\(S_1+S_2+\cdots=\displaystyle\frac{\pi R^2}{1-\displaystyle\frac{1}{2}}=2\pi R^2.\)

4. Giới hạn vô cực

\(\bullet\quad\) Ta nói dãy số \(\left(u_n\right)\) có giới hạn là \(+\infty\) khi \(n \to+\infty\) nếu \(u_n\) lớn hơn một số dương bất kì, kể từ một số hạng nào đó trở đi, kí hiệu \(\lim u_n=+\infty\) hay \(u_n \to+\infty\) khi \(n \to+\infty\).

\(\bullet\quad\) Ta nói dãy số \(\left(u_n\right)\) có giới hạn là \(-\infty\) khi \(n \to+\infty\) nếu \(\lim \left(-u_n\right)=+\infty\), kí hiệu \(\lim u_n=-\infty\) hay \(u_n \to-\infty\) khi \(n \to+\infty\).

Chú ý. Ta có các kết quả sau:

\(\bullet\quad\) \(\lim u_n=+\infty\) khi và chi khi \(\lim \left(-u_n\right)=-\infty\).

\(\bullet\quad\) Nếu \(\lim u_n=+\infty\) hoặc \(\lim u_n=-\infty\) thì \(\lim \displaystyle\frac{1}{u_n}=0\).

\(\bullet\quad\) Nếu \(\lim u_n=0\) và \(u_n>0\) với mọi \(n\) thì \(\lim \displaystyle\frac{1}{u_n}=+\infty\).

Ví dụ. Tìm giới hạn \(\lim q^n\) với \(q>1\).

Từ \(q>1\) suy ra \(0<\displaystyle\frac{1}{q}<1\).

Do đó,

\(\lim \displaystyle\frac{1}{q^n}=\lim \left(\displaystyle\frac{1}{q}\right)^n=0\).

Mà \(q^n>0\) với mọi \(n\) nên \(\lim q^n=+\infty\).

+) \(\lim n^k=+\infty\) \((k \in \mathbb{N},\,k \geq 1)\).

+) \(\lim q^n=+\infty\) \((q>1)\).

BÀI TẬP

Bài tập sách Chân trời sáng tạo

Bài tập 1

Tìm các giới hạn sau:

a. \(\lim \displaystyle\frac{-2n+1}{n}\).

b. \(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{16n^2-2}}{n}\).

c. \(\lim \displaystyle\frac{4}{2n+1}\).

d. \(\lim \displaystyle\frac{n^2-2n+3}{2n^2}\).

a. \(\lim \displaystyle\frac{-2n+1}{n}=\lim \left(-2+\displaystyle\frac{1}{n}\right)\) \(=\lim (-2)+\lim \displaystyle\frac{1}{n}=-2+0=-2\).

b. \(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{16n^2-2}}{n}=\lim \sqrt{\displaystyle\frac{16n^2-2}{n^2}}\) \(=\sqrt{\lim \left(16-2\cdot \displaystyle\frac{1}{n^2}\right)}=\sqrt{16-2\cdot 0}=4\).

c. \(\lim \displaystyle\frac{4}{2n+1}=\lim \displaystyle\frac{\displaystyle\frac{4}{n}}{2+\displaystyle\frac{1}{n}}\) \(=\displaystyle\frac{4\cdot \lim\displaystyle\frac{1}{n}}{\lim 2+\lim \displaystyle\frac{1}{n}}=\displaystyle\frac{4\cdot 0}{2+0}=0\).

d. \(\lim \displaystyle\frac{n^2-2n+3}{2n^2}=\lim \left(\displaystyle\frac{1}{2}-\displaystyle\frac{1}{n}+\displaystyle\frac{3}{2}\cdot \displaystyle\frac{1}{n^2}\right)\) \(=\lim \displaystyle\frac{1}{2}-\lim \displaystyle\frac{1}{n}+\displaystyle\frac{3}{2}\cdot\lim \displaystyle\frac{1}{n^2}\) \(=\displaystyle\frac{1}{2}-0+\displaystyle\frac{3}{2}\cdot 0=\displaystyle\frac{1}{2}\).

Bài tập 2

Tính tổng của các cấp số nhân lùi vô hạn sau

a. \(-\displaystyle\frac{1}{2}+\displaystyle\frac{1}{4}-\displaystyle\frac{1}{8}+\cdots+\left(-\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n+\cdots\).

b. \(\displaystyle\frac{1}{4}+\displaystyle\frac{1}{16}+\displaystyle\frac{1}{64}+\cdots+\left(\displaystyle\frac{1}{4}\right)^n+\cdots\).

a. Tổng trên là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu \(u_1=-\displaystyle\frac{1}{2}\) và công bội \(q=-\displaystyle\frac{1}{2}\) nên

\(-\displaystyle\frac{1}{2}+\displaystyle\frac{1}{4}-\displaystyle\frac{1}{8}+\cdots+\left(-\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n+\cdots\) \(=\displaystyle\frac{-\displaystyle\frac{1}{2}}{1-\left(-\displaystyle\frac{1}{2}\right)}=-\displaystyle\frac{1}{3}.\)

b. Tổng trên là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu \(u_1=\displaystyle\frac{1}{4}\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{4}\) nên

\(\displaystyle\frac{1}{4}+\displaystyle\frac{1}{16}+\displaystyle\frac{1}{64}+\cdots+\left(\displaystyle\frac{1}{4}\right)^n+\cdots\) \(=\displaystyle\frac{\displaystyle\frac{1}{4}}{1-\displaystyle\frac{1}{4}}=\displaystyle\frac{1}{3}.\)

Bài tập 3

Viết số thập phân vô hạn tuần hoàn \(0{,}444\ldots\) dưới dạng một phân số.

Ta có

\(0{,}444\ldots=0{,}4+0{,}04+0{,}004+\ldots\) \(=0{,}4+0{,}4\cdot \displaystyle\frac{1}{10}+0{,}4\cdot \displaystyle\frac{1}{10^2}+\ldots\)

Do đó số \(0{,}444\ldots\) là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có số hạng đầu \(u_1=0{,4}\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{10}\) nên

\(0{,}444\ldots=\displaystyle\frac{0{,}4}{1-\displaystyle\frac{1}{10}}=\displaystyle\frac{4}{9}. \)

Bài tập 4

Từ hình vuông đầu tiên có cạnh bằng \(1\) (đơn vị độ dài), nối các trung điểm của bốn cạnh để có hình vuông thứ hai. Tiếp tục nối các trung điểm của bốn cạnh của hình vuông thứ hai để được hình vuông thứ ba. Cứ tiếp tục làm như thế, nhận được một dãy hình vuông (xem Hình \(5\)).

a. Kí hiệu \(a_n\) là diện tích của hình vuông thứ \(n\) và \(S_n\) là tổng diện tích của \(n\) hình vuông đầu tiên. Viết công thức tính \(a_n\), \(S_n\) (\(n=1,2,3, \ldots\)) và tìm \(\lim S_n\) (giới hạn này nếu có được gọi là tổng diện tích của các hình vuông).

b. Kí hiệu \(p_n\) là chu vi của hình vuông thứ \(n\) và \(Q_n\) là tổng chu vi của \(n\) hình vuông đầu tiên. Viết công thức tính \(p_n\) và \(Q_n\) \((n=1,2,3, \ldots)\) và tìm \(\lim Q_n\) (giới hạn này nếu có được gọi là tổng chu vi của các hình vuông).

a. Ta có hình vuông thứ nhất có cạnh bằng \(1\),

hình vuông thứ hai có cạnh bằng \(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\).

Hình vuông thứ ba có cạnh bằng \(\displaystyle\frac{1}{2}\).

Suy ra hình vuông thứ \(n\) có cạnh bằng \(\left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^{n-1}\).

Diện tích của hình vuông thứ \(n\) là

\(a_n=\left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^{n-1}\cdot \left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^{n-1}=\left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^{n-1}\).

Tổng diện tích của \(n\) hình vuông đầu tiên là tổng của cấp số nhân có số hạng đầu \(a_1=1\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{2}\) nên

\( S_n=\displaystyle\frac{a_1\left(1-q^n\right)}{1-q}=\displaystyle\frac{1-\left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n}{1-\displaystyle\frac{1}{2}}\) \(=2\left[1-\left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n\right].\)

\(\lim S_n=\lim 2\left[1-\left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n\right]\) \(=2 \left[\lim 1-\lim \left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n\right]=2 \).

b. Hình vuông thứ nhất có chu vi bằng \(4\), hình vuông thứ \(2\) có chu vi là \(2\sqrt{2}\), hình vuông thứ \(3\) có chu vi là \(2\).\\

Suy ra hình vuông thứ \(n\) có chu vi bằng \(p_n=4\cdot \left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^{n-1}\).

Tổng chu vi của \(n\) hình vuông đầu tiên là tổng của cấp số nhân có số hạng đầu \(p_1=4\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\) nên

\(Q_n=\displaystyle\frac{p_1\left(1-q^n\right)}{1-q}=\displaystyle\frac{4\left(1-\left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^n\right)}{1-\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}}\) \(=\left(8+4\sqrt{2}\right)\left[1-\left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^n\right].\)

\(\lim Q_n=\left(8+4\sqrt{2}\right)\lim \left[1-\left(\displaystyle\frac{\sqrt{2}}{2}\right)^n\right]\) \(=\left(8+4\sqrt{2}\right)\left(1-0\right)=8+4\sqrt{2}\).

Bài tập 5

Xét quá trình tạo ra hình có chu vi vô cực và diện tích bằng \(0\) như sau: Bắt đầu bằng một hình vuông \(H_0\) cạnh bằng 1 đơn vị độ dài. Chia hình vuông \(H_0\) thành chín hình vuông bằng nhau, bỏ đi bốn hình vuông, nhận được hình \(H_1\). Tiếp theo, chia mỗi hình vuông của \(H_1\) thành chín hình vuông, rồi bỏ đi bốn hình vuông, nhận được hình \(H_2\). Tiếp tục quá trình này, ta nhận được một dãy hình \(H_n\) \((n=1,2,3,\ldots)\).

Ta có: \(H_1\) có \(5\) hình vuông, mỗi hình vuông có cạnh bằng \(\displaystyle\frac{1}{3}\);

Ta có: \(H_2\) có \(5\cdot5=5^2\) hình vuông, mỗi hình vuông có cạnh bằng \(\displaystyle\frac{1}{3} \cdot \displaystyle\frac{1}{3}=\displaystyle\frac{1}{3^2}; \ldots\).

Từ đó, nhận được \(H_n\) có \(5^n\) hình vuông, mỗi hình vuông có cạnh bằng \(\displaystyle\frac{1}{3^n}\).

a. Tính diện tích \(S_n\) của \(H_n\) và tính \(\lim S_n\).

b. Tính chu vi \(p_n\) của \(H_n\) và tính \(\lim p_n\).

(Quá trình trên tạo nên một hình, gọi là một fractal, được coi là có diện tích \(\lim S_n\) và chu vi \(\lim p_n\)).

a. Hình vuông \(H_1\) có diện tích \(S_1=5\cdot \left(\displaystyle\frac{1}{3}\right)^2=\displaystyle\frac{5}{9}\).

Hình vuông \(H_2\) có diện tích \(S_2=5^2\cdot \left(\displaystyle\frac{1}{3^2}\right)^2=\left(\displaystyle\frac{5}{9}\right)^2\).

Hình vuông \(H_n\) có diện tích \(S_n=5^n\cdot \left(\displaystyle\frac{1}{3^n}\right)^2=\left(\displaystyle\frac{5}{9}\right)^n\).

\(\lim S_n=\lim \left(\displaystyle\frac{5}{9}\right)^n=0\).

b. Hình vuông \(H_1\) có chu vi \(p_1=5\cdot 4\cdot \displaystyle\frac{1}{3}=4\cdot \displaystyle\frac{5}{3}\).

Hình vuông \(H_2\) có chu vi \(p_2=5^2\cdot4\cdot \displaystyle\frac{1}{3^2}=4\cdot \left(\displaystyle\frac{5}{3}\right)^2\).

Hình vuông \(H_n\) có diện tích \(p_n=5^n\cdot4\cdot \displaystyle\frac{1}{3^n}=4\cdot \left(\displaystyle\frac{5}{3}\right)^n\).

\(\lim p_n=\lim 4\cdot \left(\displaystyle\frac{5}{3}\right)^n=+\infty\).

Bài tập sách Kết nối tri thức

Bài tập 1

Tìm các giới hạn sau

a. \(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \displaystyle\frac{n^{2}+n+1}{2 n^{2}+1}\).

b. \(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty}\left(\sqrt{n^{2}+2 n}-n\right)\).

a. Ta có

\(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \displaystyle\frac{n^{2}+n+1}{2 n^{2}+1}=\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \displaystyle\frac{1+\displaystyle\frac{1}{n}+\displaystyle\frac{1}{n^2}}{2+\displaystyle\frac{1}{n^2}}\) \(=\displaystyle\frac{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \left(1+\displaystyle\frac{1}{n}+\displaystyle\frac{1}{n^2}\right)}{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \left(2+\displaystyle\frac{1}{n^2}\right)}=\displaystyle\frac{1}{2}\).

b. Ta có

\(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty}\left(\sqrt{n^{2}+2 n}-n\right)=\lim \limits_{n \rightarrow+\infty}\displaystyle\frac{n^2+2n-n^2}{\sqrt{n^{2}+2 n}+n}\) \(=\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \displaystyle\frac{2}{\sqrt{1+\displaystyle\frac{2}{n}}+1}\) \(=\displaystyle\frac{2}{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \left(\sqrt{1+\displaystyle\frac{2}{n}}+1\right)}=1\).

Bài tập 2

Cho hai dãy số không âm \(\left(u_{n}\right)\) và \(\left(v_{n}\right)\) với \(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}=2\) và \(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} v_{n}=3\). Tìm các giới hạn sau

a. \(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \displaystyle\frac{u_{n}^{2}}{v_{n}-u_{n}}\);

b. \(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \sqrt{u_{n}+2 v_{n}}\).

a. Ta có

\(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \displaystyle\frac{u_{n}^{2}}{v_{n}-u_{n}} = \displaystyle\frac{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}^{2}}{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} v_{n}-\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}}\) \(= \displaystyle\frac{\left(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}\right)^{2}}{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} v_{n}-\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}}=\displaystyle\frac{2^2}{3-2}=4.\)

b. Ta có

\(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} \sqrt{u_{n}+2 v_{n}} = \sqrt{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}+\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} 2 v_{n}}\) \(=\sqrt{\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} u_{n}+2\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} v_{n}} =\sqrt{2+2\cdot 3}=2\sqrt{2}\).

Bài tập 3

Tìm giới hạn của các dãy số cho bởi

a. \(u_{n}=\displaystyle\frac{n^{2}+1}{2 n-1}\).

b. \(v_{n}=\sqrt{2 n^{2}+1}-n\).

a. Ta có

\(u_{n}=\displaystyle\frac{n^{2}+1}{2 n-1} = n \cdot \displaystyle\frac{1+\displaystyle\frac{1}{n^2}}{2-\displaystyle\frac{1}{n}}\).

Hơn nữa

\(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} n= + \infty\) và

\(\lim \limits_{n \rightarrow +\infty} \displaystyle\frac{1+\displaystyle\frac{1}{n^2}}{2-\displaystyle\frac{1}{n}} = \displaystyle\frac{1+\lim \limits_{n \rightarrow +\infty}\displaystyle\frac{1}{n^2}}{2-\lim \limits_{n \rightarrow +\infty}\displaystyle\frac{1}{n}} = \displaystyle\frac{1}{2}\).

Do đó,

\(\lim \limits_{n \rightarrow +\infty} u_n=+\infty\).

b. Ta có

\(v_{n}=\sqrt{2 n^{2}+1}-n=n\cdot \left(\sqrt{2+\displaystyle\frac{1}{n^2}}-1\right)\).

Hơn nữa

\(\lim \limits_{n \rightarrow+\infty} n= + \infty\) và

\(\lim \limits_{n \rightarrow +\infty} \left(\sqrt{2+ \displaystyle\frac{1}{n^2}}-1\right) = \sqrt{2}-1>0\).

Do đó, \(\lim \limits_{n \rightarrow +\infty} v_n=+\infty\).

Bài tập 4

Viết các số thập phân vô hạn tuần hoàn sau đây dưới dạng phân số

a. \(1{,}(12)=1,121212 \ldots\);

b. \(3{,}(102)=3,102102102 \ldots\)

a. \(1{,}(12)= 1+\displaystyle\frac{12}{10^2}+\displaystyle\frac{12}{10^4}+\ldots\).

Ta có \(\displaystyle\frac{12}{10^2}+\displaystyle\frac{12}{10^4}+\ldots\) là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có \(u_1=\displaystyle\frac{12}{10^2}\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{10^2}\).

Do đó

\(\displaystyle\frac{12}{10^2}+\displaystyle\frac{12}{10^4}+\ldots = \displaystyle\frac{u_1}{1-q}\) \(=\displaystyle\frac{\displaystyle\frac{12}{10^2}}{1-\displaystyle\frac{1}{10^2}}= \displaystyle\frac{4}{33}\).

Vậy \(1{,}(12)=1+\displaystyle\frac{4}{33}=\displaystyle\frac{37}{33}\).

b. \(3{,}(102) = 3+\displaystyle\frac{102}{10^3}+\displaystyle\frac{102}{10^6}+\ldots\).

Ta có \(\displaystyle\frac{102}{10^3}+\displaystyle\frac{102}{10^6}+\ldots\) là tổng của cấp số nhân lùi vô hạn có \(u_1=\displaystyle\frac{102}{10^3}\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{10^3}\).

Do đó

\(\displaystyle\frac{102}{10^3}+\displaystyle\frac{102}{10^6}+\ldots = \displaystyle\frac{u_1}{1-q}\) \(=\displaystyle\frac{\displaystyle\frac{102}{10^3}}{1-\displaystyle\frac{1}{10^3}}= \displaystyle\frac{34}{333}\).

Vậy \(3{,}(102)=1+\displaystyle\frac{102}{333}=\displaystyle\frac{1033}{333}\).

Bài tập 5

Một bệnh nhân hàng ngày phải uống một viên thuốc \(150\) mg. Sau ngày đầu, trước mỗi lần uống, hàm lượng thuốc cũ trong cơ thể vẫn còn \(5 \%\). Tính lượng thuốc có trong cơ thể sau khi uống viên thuốc của ngày thứ \(5\) . Ước tính lượng thuốc trong cơ thể nếu bệnh nhân sử dụng thuốc trong một thời gian dài.

+) Sau ngày thứ nhất hàm lượng thuốc còn là

\(\displaystyle\frac{5}{100} \cdot 150\) (gam).

+) Sau ngày thứ hai hàm lượng thuốc còn là

\(\displaystyle\frac{5}{100} \cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^2 \cdot 150\) (gam).

+) Sau ngày thứ ba hàm lượng thuốc còn là

\(\displaystyle\frac{5}{100} \cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^2 \cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 3\cdot 150\) (gam).

+) Sau ngày thứ tư hàm lượng thuốc còn là

\(\displaystyle\frac{5}{100} \cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^2 \cdot 150\) \(+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 3\cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 4\cdot 150\) (gam).

+) Sau ngày thứ năm hàm lượng thuốc còn là

\(\begin{aligned}&\displaystyle\frac{5}{100} \cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^2 \cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 3\cdot 150\\ &+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 4\cdot 150+\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 5\cdot 150\\ =\ &\displaystyle\frac{5}{100} \cdot 150\cdot \displaystyle\frac{1-\left(\displaystyle\frac{5}{100}\right)^ 5}{1-\displaystyle\frac{5}{100}}\\ \approx\ & 7{,}89 \text{ (gam).}\end{aligned}\)

Bài tập 6

Cho tam giác vuông \(A B C\) vuông tại \(A\), có \(A B=h\) và góc \(B\) bằng \(\alpha\) (Hình vẽ bên). Từ \(A\) kẻ \(A A_{1} \perp B C\), từ \(A_{1}\) kẻ \(A_{1} A_{2} \perp A C\), sau đó lại kẻ \(A_{2} A_{3} \perp B C\). Tiếp tục quá trình trên, ta được đường gấp khúc vô hạn \(A A_{1} A_{2} A_{3} \ldots\) Tính độ dài đường gấp khúc này theo \(h\) và \(\alpha\).

+) Xét tam giác vuông \(ABA_1\) có \(AA_1=AB\cdot \sin \alpha = h\sin \alpha\).

+) Xét tam giác vuông \(AA_2A_1\) có \(\widehat{BAA_1}=\widehat{AA_1A_2}\).

Mặt khác

\(\widehat{BAA_1}+\widehat{ABC}=\widehat{AA_1A_2}+\widehat{A_1AA_2}\) \(= 180^\circ \Rightarrow \widehat{A_1AA_2} =\widehat{ABC} =\alpha\).

Suy ra

\(A_1A_2=AA_1\cdot \sin \alpha = h\sin^2 \alpha\).

+) Lập luận tương tự trên ta có \(A_{n-1}A_n= h\sin^n \alpha\).

Như vậy \(AA_1A_2A_3 \ldots\) \(= h\sin \alpha+h\sin^2 \alpha+h\sin^3\alpha+h\sin^4 \alpha \ldots \) là tổng lùi vô hạn của một cấp số nhân có số hạng đầu \(u_1=h\sin \alpha\) và công bội là \(\sin \alpha\). Do đó \(AA_1A_2A_3 \ldots = \displaystyle\frac{h\sin \alpha}{1-\sin \alpha}\).

Bài tập sách Cánh diều

Bài tập 1

Cho hai dãy số \((u_n), (v_n)\) với \(u_n=3+\displaystyle\frac{1}{n}; v_n=5-\displaystyle\frac{2}{n^2}\). Tính các giới hạn sau:

a. \(\lim u_n, \lim v_n\).

b. \(\lim \left(u_n+v_n\right)\), \(\lim \left(u_n-v_n\right)\), \(\lim \left(u_n\cdot v_n\right)\), \(\lim \displaystyle\frac{u_n}{v_n}\).

a. Ta có

\(\lim u_n=\lim \left(3+\displaystyle\frac{1}{n}\right)\) \(=\lim 3+\lim \left(\displaystyle\frac{1}{n}\right)=3+0=3\).

\(\lim v_n=\lim \left(5-\displaystyle\frac{2}{n^2}\right)\) \(=\lim 5-\lim \left(\displaystyle\frac{2}{n^2}\right)=5-0=5\).

b. Ta có

\(\lim \left(u_n+v_n\right)=\lim u_n+\lim v_n=3+5=8\).

\(\lim \left(u_n-v_n\right)=\lim u_n-\lim v_n=3-5=-2\).

\(\lim \left(u_n\cdot v_n\right)=\lim u_n\cdot \lim v_n=3\cdot 5=15\).

\(\lim \displaystyle\frac{u_n}{v_n}=\displaystyle\frac{3}{5}\).

Bài tập 2

Tính các giới hạn sau:

a. \(\lim \displaystyle\frac{5n+1}{2n}\);

b. \(\lim \displaystyle\frac{6n^2+8n+1}{5n^2+3}\);

c. \(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{n^2+5n+3}}{6n+2}\);

d. \(\lim \left(2-\displaystyle\frac{1}{3^n}\right)\);

e. \(\lim \displaystyle\frac{3^n+2^n}{4\cdot3^n}\);

f. \(\lim \displaystyle\frac{2+\displaystyle\frac{1}{n}}{3^n}\).

a. Ta có

\(\lim \displaystyle\frac{5n+1}{2n}=\lim \displaystyle\frac{5+\displaystyle\frac{1}{n}}{2}=\displaystyle\frac{5}{2}\).

b. Ta có

\(\lim \displaystyle\frac{6n^2+8n+1}{5n^2+3}=\lim\displaystyle\frac{6+\displaystyle\frac{8}{n}+\displaystyle\frac{1}{n^2}}{5+\displaystyle\frac{3}{n^2}}=\displaystyle\frac{6}{5}\).

c. Ta có

\(\lim \displaystyle\frac{\sqrt{n^2+5n+3}}{6n+2}=\lim \displaystyle\frac{\sqrt{1+\displaystyle\frac{5}{n}+\displaystyle\frac{3}{n^2}}}{6+\displaystyle\frac{2}{n}}=\displaystyle\frac{1}{6}\).

d. Ta có

\(\lim \left(2-\displaystyle\frac{1}{3^n}\right)\) \(=\lim 2 -\lim \left(\displaystyle\frac{1}{3^n}\right)=2-0=2\).

e. Ta có

\(\lim \displaystyle\frac{3^n+2^n}{4\cdot3^n}=\lim \displaystyle\frac{1+\left(\displaystyle\frac{2}{3}\right)^n}{4}=\displaystyle\frac{1}{4}\).

f. Vì

\(\lim \left(2+\displaystyle\frac{1}{n}\right)=2\)

\(\lim 3^n=+\infty\)

nên

\(\lim \displaystyle\frac{2+\displaystyle\frac{1}{n}}{3^n}=0\).

Bài tập 3

a. Tính tổng cấp số nhân lùi vô hạn \((u_n)\) với \(u_1=\displaystyle\frac{2}{3}, q=-\displaystyle\frac{1}{4}\).

b. Biểu diễn số thập phân vô hạn tuần hoàn \(1,(6)\) dưới dạng phân số.

a. Ta có

\(S=\displaystyle\frac{u_1}{1-q}=\displaystyle\frac{\displaystyle\frac{2}{3}}{1-\left(-\displaystyle\frac{1}{4}\right)}=\displaystyle\frac{8}{15}\).

b. Ta có

\(1,(6)=1+0,(6)=1+\displaystyle\frac{6}{10}+\displaystyle\frac{6}{10^2}+\cdots+\displaystyle\frac{6}{10^n}+\cdots\) \(=1+\displaystyle\frac{\displaystyle\frac{6}{10}}{1-\displaystyle\frac{1}{10}}=\displaystyle\frac{5}{3}\).

Bài tập 4

Từ hình vuông có độ dài cạnh bằng \(1\), người ta nối các trung điểm của cạnh hình vuông để tạo ra hình vuông mới như hình bên. Tiếp tục quá trình này đến vô hạn.

a. Tính diện tích \(S_n\) của hình vuông được tạo thành từ bước thứ \(n\).

b. Tính tổng diện tích của tất cả các hình vuông được tạo thành.

a. Từ giả thiết suy ra diện tích hình vuông sau bằng \(\displaystyle\frac{1}{2}\) diện tích hình vuông trước.

Khi đó diện tích của các hình vuông tạo thành một cấp số nhân lùi vô hạn với số hạng đầu \(S_1=1\) và công bội \(q=\displaystyle\frac{1}{2}\).

Diện tích \(S_n\) của hình vuông được tạo thành từ bước thứ \(n\) là

\(S_n=S_1\cdot q^{n-1}=\left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^{n-1}\).

b. Tổng diện tích của tất cả các hình vuông được tạo thành là:

\(S=\displaystyle\frac{u_1}{1-q}=\displaystyle\frac{1}{1-\displaystyle\frac{1}{2}}=2.\)

Bài tập 5

Có \(1\) kg chất phóng xạ độc hại. Biết rằng, cứ sau một khoảng thời gian \(T=24000\) năm thì một nửa số chất phóng xạ này bị phân rã thành chất khác không độc hại đối với sức khỏe của con người (\(T\) được gọi là chu kì bán rã).

Gọi \(u_n\) là khối lượng chất phóng xạ còn lại sau chu kì thứ \(n\).

a. Tìm số hạng tổng quát \(u_n\) của dãy số \((u_n)\).

b. Chứng minh rằng \((u_n)\) có giới hạn là \(0\).

c. Từ kết quả câu \(b\), chứng tỏ rằng sau một số năm nào đó khối lượng phóng xạ đã cho ban đầu không còn độc hại với con người, biết rằng chất phóng xạ này sẽ không độc hại nữa nếu khối lượng chất phóng xạ còn lại bé hơn \(10^{-6}\) g.

a. Khối lượng chất phóng xạ còn lại sau chu kì bán rã thứ \(1\) là \(u_1=\displaystyle\frac{1}{2}\cdot 1=1\) kg.

Khối lượng chất phóng xạ còn lại sau chu kì bán rã thứ \(2\) là

\(u_2=\displaystyle\frac{1}{2}\cdot u_1=\displaystyle\frac{1}{2}\cdot \displaystyle\frac{1}{2}=\displaystyle\frac{1}{2^2}\) kg.

Khối lượng chất phóng xạ còn lại sau chu kì bán rã thứ \(3\) là

\(u_3=\displaystyle\frac{1}{2}\cdot u_2=\displaystyle\frac{1}{2}\cdot \displaystyle\frac{1}{4}=\displaystyle\frac{1}{2^3}\) kg.

Khối lượng chất phóng xạ còn lại sau chu kì bán rã thứ \(n\) là \(u_n=\displaystyle\frac{1}{2^n}\) kg.

b. \(\lim u_n=\lim \displaystyle\frac{1}{2^n}=\lim\left(\displaystyle\frac{1}{2}\right)^n=0\).

c. Chất phóng xạ sẽ không độc hại nữa nếu khối lượng chất phóng xạ còn lại bé hơn \(10^{-6}~\mathrm{g}=10^{-9}\) kg

\(\Leftrightarrow u_n<10^{-9}\Leftrightarrow\displaystyle\frac{1}{2^n}<10^{-9}\) \(\Leftrightarrow 2^n>10^9\Leftrightarrow n\geq 30.\)

Vậy sau ít nhất \(30\) chu kì bằng \(30\cdot 24000=720000\) năm thì khối lượng phóng xạ đã cho ban đầu không còn độc hại với con người nữa.

Bài tập 6

Gọi \(C\) là nữa đường tròn đường kính \(AB=2R\).

\(C_1\) là đường gồm hai nửa đường tròn đường kính \(\displaystyle\frac{AB}{2}\),

\(C_2\) là đường gồm bốn nửa đường tròn đường kính \(\displaystyle\frac{AB}{4},\cdots\)

\(C_n\) là đường gồm \(2^n\) nửa đường tròn đường kính \(\displaystyle\frac{AB}{2^n},\cdots\)

Gọi \(p_n\) là độ dài của \(C_n\), \(S_n\) là diện tích hình phẳng giới hạn bởi \(C_n\) và đoạn thẳng \(AB\).

a. Tính \(p_n\), \(S_n\).

b. Tính giới hạn của các dãy số \((p_n)\) và \((S_n)\).

a. Ta có

\(\begin{aligned}p_n=\ &2^n \cdot \pi r=2^n\cdot\pi \cdot \displaystyle\frac{AB}{2\cdot2^n}\\ =\ &\displaystyle\frac{\pi AB}{2}\\ =\ &\displaystyle\frac{\pi \cdot 2R}{2}\\ =\ &\pi R.\end{aligned}\)

\(\begin{aligned}S_n=\ &2^n \cdot \displaystyle\frac{1}{2}\pi r^2\\ =\ &2^n \cdot \displaystyle\frac{1}{2}\pi \left(\displaystyle\frac{AB}{2\cdot2^n}\right)^2\\ =\ &2^n \cdot \displaystyle\frac{1}{2}\pi \left(\displaystyle\frac{2R}{2\cdot2^n}\right)^2\\ =\ &2^n \cdot \displaystyle\frac{1}{2}\pi \displaystyle\frac{R^2}{(2^n)^2}\\ =\ &\displaystyle\frac{\pi R^2}{2^{n+1}}.\end{aligned}\)

b. \(\lim p_n=\lim \left(\pi R\right) = \pi R\).

\(\lim S_n=\lim \displaystyle\frac{\pi R^2}{2^{n+1}}=0\) (Vì \(\lim \left(\pi R^2\right)=\pi R^2\) và

\(\lim 2^{n+1}=+\infty\)).